Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

1. Phân loại di sản: Nghi lễ nông nghiệp

2. Không gian địa lý: Xã Suối Giàng, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái.

3. Thời gian tổ chức: Thường vào trung tuần tháng 9 âm lịch, khi mùa lúa chín chuẩn bị thu hoạch.

4. Chủ nhân di sản: Dân tộc H’Mông.

5. Nhận diện di sản: Thuộc nhóm ngôn ngữ H’mông - Dao, người H’mông là một trong những tộc người có liên hệ thân thuộc với những người đồng tộc ở vùng Quý Châu - Trung Quốc. Quá trình thiên di của người H’mông vào Việt Nam khá muộn so với nhiều tộc người khác, song họ đã lưu giữ được một đời sống văn hoá vô cùng đặc sắc mà ta có thể dễ dàng nhận thấy nó không giống với bất cứ một tộc người nào. Quan niệm vạn vật hữu linh, họ luôn tin rằng các cánh rừng, mảnh nương, dòng sông, con suối đều có thần linh ngự trị. Do vậy những nghi lễ nông nghiệp gắn với chu kỳ cây trồng đặc biệt quan trọng trong đời sống của họ.

Lễ ăn cơm mới (Nào màu xaz) là một nghi lễ cúng tế thần nông được tổ chức khi kết thúc một mùa vụ, nhằm cảm ơn tổ tiên, thần thánh, trời đất… đã phù hộ cho gia đình một mùa thu hoạch lúa tốt và đồng thời cầu khấn xin thần linh phù hộ cho gia đình quanh năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, con người no đủ, tránh được thiên tai dịch bệnh, các thành viên trong gia đình được khỏe mạnh.

Lễ vật dâng cúng thường là các món ăn chế biến từ lợn, gà và đặc biệt là phải có cơm được nấu từ gạo mới thu hoạch. Người trực tiếp thực hành các nghi lễ cúng tế trong ngày này là ông chủ nhà.

Ngày tổ chức lễ cúng cơm mới thầy mo quyết định chọn ngày đẹp nhất trong khoảng thời gian lúa chín (vụ mùa thu hoạch). Công việc đầu tiên là việc lên nương cắt lúa về để chế biến cơm cúng. Công việc này thường do bà chủ nhà đảm nhiệm.

Gia chủ chuẩn bị gà lễ, lựa chọn kỹ càng với tiêu chí gà trống to nhất chuồng, đẹp nhất, khỏe nhất được giết mổ dâng cúng ma nhà và thực hành nghi thức “thăm chân gà” tức xem chân gà để dự đoán mùa vụ năm sau của gia chủ.

Các công việc trong ngày tổ chức lễ cơm mới được phân công cụ thể như những người đàn ông thì bận rộn với công việc chuẩn bị cho lễ cúng tổ tiên, ma cột nhà, ma cửa nhà, ma bếp… , phụ nữ thì lo lấy lúa về nhanh chóng chế biến thành cơm ngon để dâng cúng ma.

Khi côgn việc chuẩn bị hoàn tất, mâm cúng tổ tiên được đặt giữa nhà, bàn thờ Xử Cang được dọn ra để mở đầu cho lễ ăn mừng cơm mới “Nào máu xaz”. Lễ vật gồm một nồi cơm gạo mới, một bát thịt lợn, một bát canh và hai chén rượu. Trong nồi cơm mới đồng bào cắm rất nhiều chiếc thìa ăn cơm nhỏ, theo quan niệm mỗi chiếc thìa tương ứng với một người đã qua đời của gia đình. Hương được cắm vào nơi thờ các thần bảo hộ như bàn thờ Xử cang (thần tài bảo hộ gia đình), thần cột nhà (Zề T’lăng), thần bếp lò (T’Đăng khó chùz), thần cửa (T’đăng khó trồng) (bao gồm cả thần cửa chính và hai thần cửa phụ). Kết thúc lễ cúng tại ban thờ Xử cang, là đến nghi lễ cúng tế thổ thần, thổ địa tại sân trước cửa chính của gia chủ, mâm lễ được dọn ra với lễ vật đơn giản gồm một thìa cơm cùng một miếng thịt.

Tiếp theo là đến nghi thức thăm chân gà, nó được coi là một nghi thức quan trọng trong lễ ăn cơm mới, người H’mông ở Suối Giàng cho rằng việc xem chân gà trong lễ mừng cơm mới sẽ dự đoán được vụ mùa trong năm mới của gia chủ. Để thực hiên nghi thức này chủ nhà phải có lời nhờ một cụ cao tuổi nhất trong mâm rượu xem giúp. Lý xem chân gà kết thúc, lúc này khách và chủ ăn uống tự do, mọi người cười nói uống rượu vui vẻ, khách và chủ tự nhiên giao lưu chúc tụng nhau mà không còn phụ thuộc và các lý lẽ, các nghi thức nghi lễ truyền thống.

Sau đó, mâm cơm khách được dọn ra, mọi người ăn uống vui vẻ bên mâm cơm cùng gia chủ. Vị trí ngồi ăn ở từng mâm cũng được quy định rõ ràng, thầy cúng, chủ nhà cùng các cụ cao niên ngồi ăn tại mâm cơm cúng cửa ma, khách quý được ngồi ăn tại mâm cơm cúng ngoài trời, các mâm tiếp theo được dành để mời anh em họ hàng, bà con trong bản. Điều đặc biệt ở đây xôi và cơm được nấu từ gạo mới để chuẩn bị cho lễ cúng khi ăn nếu nhà ai chưa làm lễ mừng cơm mới thì xin phép gia chủ chỉ ăn cơm nấu từ gạo cũ của năm trước, bởi họ quan niệm rằng không bao giờ được phép ăn cơm mới của nhà khác trước khi nhà mình làm lễ cúng cơm mới. Họ tin rằng nếu ăn cơm mới của gia đình khác thì gia đình mình năm sau sẽ mất mùa.

Kết thúc buổi lễ trong sự vui vẻ đón tiếp của gia chủ bữa cơm cộng cảm giữa anh em họ hàng, tình cảm láng giềng bà con thôn bản. Lễ mừng cơm mới của đồng bàn H’mông ở Suối Giàng là một phần những gì còn lưu giữ được trogn hành trình tìm vùng đất mới, đó chính là vốn tinh hoa văn hoá quý giá mà đồng bào H’Mông đã dày công gìn giữ. 

Báo cáo kiểm kê về di sản: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

Biện pháp bảo tồn: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

Danh sách nghệ nhân tiêu biểu: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

Ảnh: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

Phim: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái

Ghi âm: Lễ ăn cơm mới của người H'mông Văn chấn, Yên Bái